Bir vaxt pambıqçı qadınların emeyine şeirler, mahnılar hesr edilen, filmler çekilen Azerbaycanda “ağ qızıl” ölüm ayağındadır. Ölkede pambıq saheleri ilden ile azalır ve son sekkiz ilde pambıq istehsalı 7 defeden çox aşaı düşüb. Kend Teserrüfatı Nazirliyinden ANS PRESS-e verilen melumata göre, bu il ölke üzre 23 min hektar sahede pambıq ekilib ve 28 min ton mehsul yığımı gözlenilir. Halbuki, yaxın keçmişde - 2005-ci ilde Azerbaycanda 200 min tondan çox pambıq elde edilmişdi. Nisbeten uzaq 1978-ci ilde Azerbaycan 1 milyon ton pambıq istesalı barede raport vermişdi ki, o da bu ilki göstericiden 36 defe çoxdur. Yeni Azerbaycan imkanlarından en azı 36 defe az pambıq istehsal edir.

Bir çoxları bunu postsovet dövründe baş vermiş mülkiyyet deyişikliyi ile esaslandıra bilerler, yeni kendlerin bütün torpaqlarını nezaretde saxlayan iri kolxozlar ve sovxozlar leğv edildiyinden xırda torpaq payçıları üçün pambıq ekmek o qeder de serfeli olmayıb ve ekmeyibler. Amma eyni prosesden Özbekistan da keçib ve buna baxmayaraq, bu ölkede pambıq istesalı 2005-ci ille müqayisede 2,8 defe artıb. Bu il Özbekistanda 3,35 milyon ton pambıq yığılıb, sekkiz il qabaq ise 1,2 milyon ton idi. Belelikle, bu il dünya pambıq istehsalının 15 faizi Özbekistanın payına düşür. Pambıq üzre beynelxalq meşveret komitesi 2013-cü ilin avqustun 1-den başlayan marketinq ili üzre dünyada pambıq istehsalının 23,47 milyon ton olacağını proqnozlaşdırır. Özbekistan hem de dünyanın aparıcı pambıq istehsalçıları sırasındadır. Bu il ABŞ-da texminen 3 milyon ton, Çinde ise 6 milyon ton pambıq elde edileceyi planlaşdırılır.

Azerbaycanda pambıqçılığı prioritet ede bilecek başqa bir amil ise mehsuldarlığın yüksek olmasıdır. Statistikaya göre, Azerbaycanda her hektardan orta hesabla 2 tona yaxın pambıq götürmek mümkündür. Dünyanın ekser ölkelerinde bu gösterici 1 tonun altındadır. Meselen, bu il 2 milyon 280 min ton pambıq yığılması gözlenilen Türkiyede hekatardan mehsuldarlıq 0,5 ton etrafında deyişir. Azerbaycanla nisbetde 4 defe aşağı olan bu gösterici, göründüyü kimi, dünya pambıq mehsulunun texminen 10 faizi vermeye mane olmur. Dünyanın aparıcı pambıçılıq ölkelerinde de mehsuldarılıq Azerbaycanla müqayisde xeyli aşağıdır. Meslen ABŞ-da hekatardan mehuldarlıq 0,9 ton, Çinde ise 1,3 ton etrafında deyişir.

Lakin Azerbaycanın imkanları hektardan 2 ton mehsuldarlıq göstericii ile tükenmir. Uzun iller Berde rayonunda teserrüfat rehberi ve icra nümayendesi işlemiş kend teserrüfatı üzre ekspert Yaşar Yusifov ANS PRESS-e bildirib ki, Azerbaycanın suvarılan torpaqlarında, xüsusile de Qarabağ bölgesinde her hektardan 3-4 tona qeder pamıq götürmek olur. “Şoran torpaqlarda, demye sahelerde bu gösterici 2 ton etrafında deyişir. Yeni bezi regionlarda pambıqçılıq olduqca gelirli sahedir”,- deye aqrar ekspert vurğulayır.

Yaşar Yusifov indi Qarabağ bölgesinde pambıq ekmeyin taxıl ekmekden daha gelirli olduğunu söyleyir. Onun sözlerine göre, 1 hektar pambıq sahesi üçün 20 kiloqram toxum lazım gelir ki, bunun qiymeti 60 manatdır. Yeri ekmeye 30 manat, iki defe malalamağa 20 manat ve sepmeye 10 manat pul gerekdir. Becermenin de öz xercleri var - 4 defe suvarmaya 80 manat, beş defe kultivasiyaya ise 50 manat pul xerclenir. 1 hektar saheni maşınla yığmaq ise 120 manat tutur. Yeni bir hektarda pambıq becermenin bütün xercleri 370 manata beraber olur. Kendli oradan götürdüyü 3 ton pambığın kiloqramını 41 manatdan satdıqda, texminen 1230 manat gelir götürür ki, hektardan temiz qazancı 860 manat olur. Tebii ki, bu zaman saheden götürülen mehsulun azlığından ve çoxluğundan asılı olaraq gelir de deyişir. Hektardan 2 ton mehsul götürenler 450 manat, 4 ton mehsul yığanlar ise 1270 manata qeder qazanc elde edirler.

Taxılçılıqda ise bu qeder gelir yoxdur. 1 hektar taxıl sahesiin 40 manata ekirler, 20 manata mala çekirler ve sepin 20 manata başa gelir. 4 defe suvarma 80 manat tutur. Biçin üçünse kombaynlar 40 manat teleb edirler. Yeni hektarın xercleri 220 manata çatır. Kendli yaxşı halda saheden 3-3,5 ton mehsl götürür ki, kiloqramı 20 qepikden satdıqdan maksimum 700 manat pul elde edir. Yeni maksimum hektardan 480 manat qazanc götüre bilir.

Göründüyü kimi, 1 hektar pambıq sahesinden taxıla baxanda 700 manata qeder artıq pul götürmek mümkündür. Amma buna baxmayaraq, ehali pambıq ekmekdense, taxıl ekmeye daha çox üstünlük verir. ANS PRESS-in araşdırmasına göre, buna Kend Teserrüfatı Nazirliyi (KTN) terefinden gerçekleşdirilen subsidiya siyaseti de tesir gösterir. Mesele bundadır ki, ölkede ekser ekin saheleri üçün subsidiya şeklinde 40 manat ödendiyi halda, buğda ekinleri üçün elave olaraq 40 manat da verilir. Burada “soğan olsun, nağd olsun” variantı işe keçir, kendli ekini ve sepini hemin 80 manat pulla bir teher yola verir. Suvarmanı özü edir ve biçinin haqqını ise taxılla ödeyerek ailesinin ve ev heyvanlarının illik qidasını temin etmiş olur. Adeten bele sahelerde mehsuldarlıq hektardan 2 tona yaxın olur. Pambığa ise dövlet terefinden yalnız 40 manat ekin pulu verildiyinden kendli hektarbaşına teleb olunan elave 330 manatı tapmaqda çetinlik çekir ve pambıq ekmeye risk etmir.

Aqrar ekspert Yaşar Yusifov kendlilerin taxıla üstünlük vermesinin başqa sebebi kimi pambığın daha çox qayğı teleb etmesinde görür: “Taxıl eken sepinden sonra biçine qeder yalnız suvarmaya vaxt ayırır, amma pambıq daha çox qayğı teleb edir. 5 defe kultivasiya edilmeli, sovkası temizlenmelidir. Bütün bunlar daimi diqqet ve vaxt teleb edir. Ona göre de camaat rahatına qaçır”.

Amma pambıqçılığı berpa etmiş Özbekistanın tecrübesi gösterir ki, bu sektorun Azerbaycanda yeniden dirçeldilmesine ehtiyac var. Özbekistan pambıqçılığı berpa etmekle yanaşı ölkede yeni olan toxuculuq senayesi qurur. Sovet illerinde özü becerdiyi pambığın yalnız 3%-ni emal eden Özbekistan 30 transmilli xarici şirketi devet etmekle istehsal edilen pambığın 70%-e qederini öz erazisinde parçaya ve toxuculuq mehsullarına çevirmeyi bacarıb. Bu, regionlarda açılan milyonlarla yeni iş yeri demekdir. Artıq dünyanın toxuculuq mehsulları bazarında Özbekistanın timsalında Çin ve Türkiyenin yeni bir reqibi ortaya çıxıb. Özbekler aşağı qiymetleri ile Rusiya bazarını çox süretle işğal edibler. Meselen, temiz pambıqdan olan futbolkanı 70 sente teklif edirler.

Türkiye de dünya keyfiyyetli toxuculuq bazarındakı liderliyini asan elde saxlamır. Bu toxulucuq senayesinin ilde 1 milyon 350 min ton pambıq mahlıcına ehtiyacı var ve bunun 700 min tondan çoxu ölkenin öz imkanları hesabına elde edilir (1 kq mahlıc elde etmek üçün texminen 3 kiloqram çiyidli pambıq lazımdır). Türkiye mehsuldarlığı Azerbacandan 4-5 defe aşağı olan torpaqlarında pambıq mehsulu elde etmek üçün xüsusi subsidiyalaşdırma siyaseti yürüdür. Dünya bazarında bu il mahlıcın qiymeti 1,7 dollar olduğu halda Türkiyede hökumetin qerarı ile çiyidli pambığın kiloqramı 0,9 dollara tedarük alınır. İstehsal xercleri de nezere alındıqda bu dünya bazarındakı qiymetlerden 2 defe yüksekdir. Yeni toxuculuq şirketlerine xaricden mahlıc ve ya xam pambı almaq daha elverişli gelir. Amma hökumet onları yerli mehsulu tam almağa mecbur edir ve itirdikleri qiymet ferqini kompensasiy edir. Bu siyasetde esas meqsede daxili istehsalın ve iş yerlerinin qorunmasıdır.

Azerbaycanın da bu iki qardaş türk respublikasının yolu ile gederek pambıqçılığı berpa etmesine böyük ehtiyac var. Birincisi, Dövlet Torpaq Komitesinin melumatına göre, Merkezi Aran bölgesinde 400 min hektardan çox erazide torpaqlar qismen ve ya tam şoranlaşıb. Hazırda ekilmeyen hemin erazilerde müeyyen meliorasiya tedbirleri görerek pambıqçılığı berpa etmek olar. Rusiyada işleyen azerbaycanlı emek miqrantlarının ekseriyyeti hemin regionların sakinleridir ki, onların geri qayıtması üçün bu, çox vacibdir. Hem de Azerbaycan toxuculuq senaysini işe salmaqla rayon şeherlerin, Gence, Mingeçevir ve Şirvanda on minlerle yeni iş yeri yaratmış olar. Ve en nehayet Azerbaycan ehalisi öz ölkesinde ekoloci temiz pambıqdan istehsal edilmiş toxuculuq mehsulları ile temin ediler. Azerbaycanın 2 milyon aile teserrüfatının tekce döşek ağları ilde 16 min ton ağ çit teleb edir ki, onu elde etmek üçün 50 min tondan çox pambıq lazımdır. Paltoların, köynek ve kostyumaların, karton ve kağız memulatların, sellülotik boyaların istehsalının teşkili üçün ise yüz minlerle ton pambıq lazımdır. Yeni neftden elde etdiyimiz pulları Çinde tekrar emal mehsullarından hazırlanmıh ekoloji tehlükeli toxuculuq mehsullarına vermekdense, milli toxuculuq senayemizi qurmalyıq. Bu, gelecek nesiller üçün de etibarlı iş yerleri temin etmiş olar.