Əməkdar jurnalist, ANS Şirkətlər Qrupu prezidentinin müşaviri Mais Məmmədov həm də Birinci Qarabağ müharibəsinin canlı salnaməçisidir. SSRİ Mərkəzi Televiziyasının, daha sonra isə Rusiyanın “Ostankino” telekanalının Azərbaycan üzrə xüsusi müxbiri olmuş Mais müəllim Qarabağ münaqişəsi başlanan ilk gündən hadisələrin episentrində olub. O, erməni faşistlərinin 1992-ci il fevralın 25-dən 26-a keçən gecə törətdikləri Xocalı soyqırımı barədə ilk məlumatlar yayılan zaman boş durmayıb, hadisə yerinə can atıb. Əfsanəvi jurnalist, Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevlə birlikdə Xocalı qurbanlarının şəhid cəsədlərini ilk aşkarlayanlardan biri də məhz Mais Məmmədov olub. Əməkdar jurnalist soyqırımın baş verdiyi günlərin acı xatirəsini ANS PRESS danışan zaman istər-istəməz Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevi xatılayıb:

- Hər dəfə söhbət Xocalıdan gedəndə mən həmişə Çingizi xatırlayıram. Təkcə ona görə yox ki, o, bütün bunları çəkib. Həm də ona görə ki, bu gün Çexiya, ABŞ-ın bir neçə ştatı Xocalıda soyqırım olduğunu təsdiqləyir və bunda az da olsa, Çingizin xidməti var. O, dünyanı inandıra bildi, sadəcə çəkiliş aparmadı, həm də düynayın fikrini dəyişdi. Bu, bizim dövlətin və prezident İlham Əliyevin doğru siyasətidir. Amma bu siyastdə Çingizin də müəyyən zərrəsi var. O, sadəcə çəkib göstərmədi, həm də dünyaya başa saldı ki, hər şey başqa cürdür.

Mən bu müharibənin ilk günlərindən orada olmuşam. Deyrədim ki, bu qarışıqlığın necə başladığını kimsə bilmir. Ermənilər bizi günahlandırırdılar ki, Dağlıq Qarabağda həyat çox pisdir. Onda Qorbaçev oraya xüsusi komissiya göndərdi və komissiyaya Sov İKP-nin şöbə müdirin müavini, milliyyətcə erməni Karen Brutens rəhbərlik edirdi.

Onlar getdilər, araşdırdılar. Ən maraqlısı da odur ki, sonradan mən «Vremya» prqoramı üçün onlardan müsahibə götürdüm. Aydın oldu ki, Dağlıq Qarabağ bütün göstəricilər üzrə iqtisadi inkişafın lideri imiş. Belə çıxırdı ki, yaxşı yaşayırmışlar. Amma mənim işlədiyim informasiya proqrammı bu materialı əsas proqramda deyil, səhər verdi. Səhər xəbərə kim baxır? Heç kim. Elə də bu, it-bat oldu. Halbuki, o, hamıya başa salmalı idi ki, bu, yalandır.

Daha bir qəribə məsələ isə daha əvvəl olmuşdu. Qarabağ müharibəsinə qədər ermənilər Qazax rayonunun kəndlərinə atəş açmağa başlamışdılar. Dolu əleyhinə “Alazan” topları ilə. İş o yerə çatdı ki, sovet ordusu oraya girdi və vertolyotlarla həmin qurğuları hər tərəfdən bombaladı. Amma biz isə həmişə özümüzə bəraət qazanmalı olmuşduq. Hamı da deyirdi: "Oy oy oy, oy oy oy, yazıqlar, axı onlar azadlıq və müstəqillik istəyirlər".

Amma Çingiz Mustafayevin Xocalı barədə kadrları peyda olandan sonra hamı dilini kəsdi. Allah bizim prezidentə can sağlığı versin, Xocalı abidəsinə arxa tərəfdən baxsanız görərsiz ki, boya-boy Çingiz öz kamerası ilə təsvir edilib. Çingiz çox yerdə olub, amma o, Xocalı ilə ayrılmazdır.

- Niyə rəsmi orqanlar bu problemi gizlədirdilər?

- Siyasət belə idi, Qorbaçovun siyasəti. Çox hiyləgər davrandılar. Əvvəlcə Heydər Əliyevi Siyasi Bürodan götürdülər. Heydər Əliyev vəzifədə olanda mən onunla Qarabağa getimişəm, hər şey normal idi. Dağlıq Qarabağa Ağdamdan dəmir yol çəkmişdilər, yəni Stepanakertdə qatara oturub Bakıya gəlmək olurdu. Oradan da istəyirsən Moskvaya get. Yollar yaxşı idi və onlar Ağdamdan qat-qat yaxşı yaşayırdılar. Həm də onlar Heydər Əliyevdən qorxurdular. Ona görə də, Moskva kabinetlərində qərara aldılar ki, “birinci Heydər Əliyevi aradan götürmək lazımdır”. Onu da etdilər.

Daha sonra Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki Aqanbekyan Fransada nəyə görəsə, bildirir ki, Dağlıq Qarabağ Ermənistanın ayrılmaz hissəsidir. Qorbaçev müəyyən məqamda anladı ki, nəsə düz eləmir… O, SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında qəfildən Ermənistanın hansısa institunun direktorunu qaldırdı və soruşdu ki, soruşdu: “Siz bilirsiniz, İrəvanda nə qədər azərbaycanlı yaşayıb?” O da cavab verdi ki, “bilmirəm”. Qorbaçev də qayıtdı ki, “amma mən bilirəm, ermənilərdən iki dəfə çox olublar. Amma bu o demək deyil ki, İrəvan Azərbaycanın şəhəridir”. Amma bu artıq gec idi, cini butılkadan çıxarmışdılar.

Mənim fikrimcə, burada xristian amili də rol oynadı: “Zalım müsəlmanlar, vicdanlı xristianlar”. Mən əlbəttə ki, bunu öz işimdə həmişə hiss edirdim. Xocalıda mən Çingizlə material hazırlamışdım, tamamilə kəsib-doğramışdılar. Mən zəng edib soruşdum ki, nə məsələdir? Cavab verdilər ki, orada elə şeylər var ki, efirə vermək olmaz. Mən onda dedim: “Bu yaxınlarda mülki vertolyotu vurmuşdular, efirdə tamamilə cəfəngiyyat verdiniz”. Mənim erməni həmkarım demişdi ki, sən demə bu, hərbi vertolyot imiş, pilotlar və heyət tələm-tələsik oradan silahı və sursatı atıblar. Özünüz fikirləşin, yanan vertolyotdan kim nə ata bilər? Həm də məndə Vahid Mustafayevin vertolyot vurulan anda çəkdiyi kadrlar vardı. O. daş kimi üzü aşağı düşürdü. İçində ancaq mülki şəxslər vardı. “Niyə yalan danışırdınız?” - deyə soruşdum. Cavab verdilər: “Mais, biz günahkar deyilik. Yuxarıdan bizə belə dedilər, biz də belə elədik”.

Xocalıya gəldikdə isə… Bu, kiçik bir qəsəbə idi. Azərbaycanlıları Kərkicahandan, Xankəndidən qovandan sonra, qızlar orada kombinatda işləməyə başladılar. Orada böyük bir anqar tikmişdilər, fabirikin şöbəsi eləmişdilər. Ora məshəti türklərini də dəvət etmişdilər. Küçələri asfaltlamışdılar. Həyatnormal kedirdi. Xocalıya Ağdamdan cəmi 15 dəqiqəyə getmək olurdu. Avtobus, taksi gedir. Düzdür, əvvəllər Əskəranda erməni uşaqları daş atırdı. O da boş şey idi. Amma sonra yekə kişilər güllə atmağa başladılar və biz oraya vertolyotla uçmalı olduq. Mən indii oturub fikirləşirəm və deyirəm: “Allahım, Heydər Əliyevi bir neçə ilə tez göndərsəydin. Nə Qarabağ problemi olardı, nə də Xocalı soyqırımı. Nəsə fikirləşərdi, qarşısını alardı”.

Mütəllibov bir dəfə iclasda mənə dedi: "Mais, bəsdir, Naxçıvana getdin, qocanı rahat burax". Mən də xavab verdim: "Mən öz təşəbbüsüm ilə getmirəm, məni redlaksiya göndərir". O da cavab verdi: "Redaksiyaya cavab veri, lazım deyil". Sonra indiyə kimi görünməmiş bir adam gəldi - Vəzirov Əbdurrəhman. O, ümumiyyətlə Heydər Əliyevin düşməni idi, onun kitabxanasını, ona hədiyyə edilən təyyarə maketlərini zibilliyə atdı. Dağlıq Qarabağla məşğul olmaq vəzəinə o, qisasçılığa başladı. Sonra Xalq Cəbhəsi gəldi. Bütün bu meyllər iflasa uğrayandan sonra anladılar ki, Heydər Əliyevi çağırmaq lazımdır ki, vəziyyəti düzəltsin. Onda da çağırdılar.

- İndi bizim Xocalı ilə bağlı müəyyən siyasətimiz var. Sizcə bu siyasətlə nələrə nail ola bilərik? Bir millət və dövlət olaraq nə etməyliyik?

- Biz Xocalı ilə bağlı hər şeyi doğru edirik. Artıq Ağ evin saytında 100 min müraciət qeyd olunub. Sən özün yazmışdın ki, Ermənistan səfiri BMT-nin kürsüsündən Azərbaycan tələb edib ki, Xocalı soyqırımına görə günahkarları cəzalandırsın. Yəni başlarını itiriblər, deməyə söz tapmayıb. Bu baxımdan hər şeyi düz edirik.

Mən başqa şey barədə düşünürəm hərdən. Bizim artıq pulumuz var. Əgər onların, bu yeni qarabağlıların başı olsaydı, Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın gözəl regionuna çevirərdilər. İndi isə onların ən çox aldığı ərzaq günəbaxan tumudur, ermənilər özləri yazır. Onlar doğrudan da zəhmətkeş isanlardır. Biz ora pul yatıra bilərik və hər şey gözəlləşə bilər. Bu, gec-tez baş verəcək. Yoxsa onlar məhv olarlar. Ermənistanın özü iqtisadi baxımdan məhv olmaq üzrədir. Bu təntənəli çıxışlara baxmayaraq, biz bilirik ki, Amerikadan dollar axını quruyur. İnsanlar ölkəni tərk edirlər. Yaxşı ölkəni kim tərk edər?

İndi də təyyarə barədə səs-küy qaldırıblar. Guya Dağlıq Qarabağda hər şey var, bircə təyyarə çatışmır… Biz anlayırıq ki, bu, təbliğatdır, müstəqilliyə növbəti addım kimi qələmə verirlər. Onların yenidən seçilmiş prezidenti deyirdi ki, bəs ölkələr Dağlıq Qarabağı tanımaq üçün növbəyə durublar. Neçə il keçib, niyə tanımayıblar? Belə bir ölkə yoxdur. Onların özləri niyə tanımırlar?

- Yəni azacıq əsası olsaydı tanıyardılar…

- Nə əsas? Əsas yoxdur. Bütün bunlar siyasətdir. İnsanların avtobusa, çörəyə verməyə pulu yoxdur, onlara təklif edirlər ki, gəl təyyarə ilə uç. Sarkisyan gah deyirdi ki, «özüm uçacam». İndi də deyir ki, «yox, qoy birinci ATƏT-in həmsədrləri uçsun». Sabah isə hansısa qərb liderlərinə deyəcək ki, gəlin siz uçun.

- Yəqin qorxur, çalışır ki, kim gedir-getsin bircə özü getməsin…

- Məsələ, əlbəttə ki, fərqlidir. Nə isə, Xocalıya qayıdaq. Xocalı əlbəttə ki, böyük faciədir. Vahid Mustafayefin “Xoca” filminə “Nizami” kinoteatrında baxandan sonra dözə bilmədim - ağlayan kim, alqışlayan kim. Evə getdim. Sonra Mir Şahin və Vahid məni axtardılar ki, “gəlin, bir yerdə oturub müzakirə edək”… Amma bu film məni silkələmişdi. Mən evə gəldim və bizim sayt üçün yazdım «Bravo, Vahid. Çox sağ ol". Niyə Vahid? Çünki bu adam yorulmadan hər bir Xocalı sakini ilə oturub danışırdı. Onun yanına onlarla insan gəlirdi. O isə yorulmadan danışılanların hamısını qeyd edirdi. Mən nə isə buna o qədər də ciddi yanaşmırdım. Amma sonradan bunların hamısını ekranda görəndən sonra heyrət etdim.

Ermənilər Xocalını alanda mən əlbəttə ki, orada olmamışam. Bir neçə gün sonra Çingizlə getmişdim. İndi çoxc qəribə vəziyyət yaranıb. İki qardaşdaşdan biri - mərhum Çingiz sonu çəkib, o biri qardaş Vahid isə hadisənin özünü. Orada hər şey var - qırğın, satqınlıq, nifrət və igidlik. Çox ağır filmdir. Mən bu yaxınlarda Bişkekdə iri tələbə şəhərciyində filmin təqdimatında oldum. İynə atsan yerə düşməzdi. Bu, «Xoca» filminə baxırdılar. Onlar şokda idilər. O ölkənin 7-8 özəl və dövlət kanalı orada idi. Bir neçə gün ərzində biz yalnız «Xoca»dan parçalar gördük. Fevralın 25-26-da isə filmi bütün kanala bütülüklə göstərəcək. Hamıya tanış üzlər - Mir Şahin Ağaev baş prodüser, Vahid Mustafayev isə müəllifdir.

- Filmin auditoriyaya təsiri hiss edilirdi?

- Hə. Bu, çox önəmlidir. Çünki Bişkekdə heç kim belə bir faciənin olmasından xəbərdar deyildi. Onlar şokda idilər. Görün neçənci əsrdir? Kimisə vurub burnunu əzəndə səs-küy qalxır. Burada isə dəhşətli kadrlardır – qızları güllələyirlər, qadınların əllərini və ayaqlarını corablarla bağlayıb döşlərin kəsirlər. Bu dəhşətdir, insan olan belə iş görə bilməz. Mən anlayıram ki, ermənilər bunu ediblər ki, Azərbaycan xalqını qorxutsunlar. Bununla işarə vururdular ki, “gedin”. Onu anlayıram.

Buna görə də deyirəm ki, “Xoca” filmi Çingizi yadıma salır. İndiyə kimi yuxuma girir, tüklərim biz-biz olur. Biz ora çatmışdıq, qış idi. Gecə çox soyuq keçmişdi. Biz hadisə yerinə çatanda artıq gün çıxmışdı və ətrafdakı cəsədlərdən meyit iyi gəlirdi. Bu iyi həmişə məni təqib edirdi. Bəlkə də əlimi 150 dəfə yumuşdum, yenə də məndən əl çəkmirdi. Mən bu iyidən çox qorxuram, çünki Xocalını yadıma salır. Dəhşətli iyidir.

- Yəqin ki, günahkarların cəzasız qalması da sizi incidir?

- Hər bir adam elədiyinə görə cavab verəcək. Həqiqət öz yerini tapacaq. Ermənilər nə etsələr də… Yəqin ki, sağlam düşüncəli ermənilər baş verənlərə görə xəcalət çəkirlər. Nə vaxtsa onlar bunu etiraf edəcəklər. Mən buna əminəm. İki quldur - Robert Koçaryan və Serj Sarkisyan bunu edib. Ermənistanda öz adamları yoxdur ki? Rəhbər mütləq qarabağlı olmalıdır? Guya gəliblər ki, azad etsinlər. Kimi azad edəcəklər?

- Baş verənlərlə bağlı bizim müxalifəti günahlandıranlar da var…

- Müxalifətin günahı ondadır ki, kürsü davasına qalxdı. Bütün bunlar diqqəti yayındırdı. Əgər müxalifətlə iqtidar bir yerdə olsa idi, başqa cür alınardı. Ermənilərdə isə bir yerdə idilər. Əsas məqsədləri Qarabağı bizdən qopartmaq idi. Buna görə də hər yerdən - Livandan, Amerikadan gəlirdilər. Mən bunun şahidiyəm.

Orada bir general Safonov var idi, onda Dağlıq Qarabağda bir dənə də erməni əsgəri yox idi. Hər yana post qoymuşdu. Həm də Ermənistanla sərhəddə də keşikçi məntəqələri qoymuşdu ki, yaraqlılar girməsin. Bütün yüklər yoxlanırdı. Sonra Safonovu götürdülər, ermənilər nail oldu ki, kimsə onların silah-sursatını yoxlaya bilməsin. Onlar sapandla bizə atəş açmayacaqdı ki? Silahlar hamısı Erməistandan gəlirdi. Amma Ermənistan boynundan atırdı. Mən bir material işləmişdim. Bizimkilər onlarla erməni əsgərini ölüdürmüşdülər. Onları çəkdik. Amma Moskva dedi ki, bu material lazım deyil. Səbəbini izah etmədilər. Bayıl türməsində ermənilər tərəfindən vuruşan rusları çəkmişdim. Mən onlarla müsahibə elədim, Moskva dedi ki, lazım deyil. Mən 366-cı polkun dislokasiya yerində olmuşdum. Kimyəvi-müdafiə poku idi, 50-60%-i ermənilərdən ibarət idi. Ermənilər rəisləri yemləyirdi, övladları orada xidmət keçirdi. Əlbəttə, onlara hücum etmək, atəş açmaq öyrədirlər. Bu polk Xocalıya hücumda iştirak etmişdi. Ermənistanın ordusu olmasa da, Rusiya ya məxsus sayılsa da, orada ermənilər xidmət edirdi. Yarısı erməni idi.

- Bir ara Xocalı faciəsi ilə bağlı bir az unutqanlıq müşahidə edilirdi…

- Xocalıda baş verənləri unutmaq olmaz. Bir millət kimi bizi 1915-ci ildə də qırıblar. Amma sovet dövründə biz «Qardaş olub Hayastan. Azərbaycan» oxumağa başladıq. Onlar oxumurdular, biz oxuyurduq. Onlar bizi heç zaman sevməyiblər. Mən bu yaxınlarda saytda yazmışdım. İrəvanda kiçik bir 26 Bakı komissarları prospekti vardı. Bir dəfə Naxçıvana gedəndə görürəm ki, «Bakı» sözü artıq yoxdur. Bəs nə 26 kommissarı? Türkmənistanın da komissarları var. Halbuki, onların dilində «26 Bakı komissarı» şeiri də var. Bizim musiqiyə həvəslə qulaq asırdılar. Mən xatırlayıram, saat 13-14 arası İrəvanda bütün mağazalarda, çəkməçi dükanlarında bizim muğama qulaq asırlar. Və doğrudan bizim ümumi cəhətlərimiz çoxdur. Onların ən gözəl şairləri, xüsusilə də mənim fikrimcə ən böyük şairləri olan Sayat Nova Azərbaycan dilində yazıb. Şeirlərinin 70%-dən çoxu Azərbaycan dilində olub. Bu dili çox musiqili sayıb.


- Bəs, nə oldu ki, hər şey belə dəyişdi?

- Bir erməni müxbirimiz vardı. Təəssüf ki, o öldü. O, həmişə deyərdi ki, Mais bilirsən, Qərbdən bu qədər erməni gəlməsəydi, biz azərbaycanlılarla ermənilər barışıq içində yaşaya bilərik, hər şey də yaxşı olar. İndi kim gəlir? Əsasən “Daşnakustyun” partiyası gedir. Niyə bu vaxta qədər heç nə yox idi, birdən peyda oldu. Təbii ki, bizim rəhbərliyimizdəki bacarıqsızların günahı üzündən. Çünki son illərdə İrəvandan Xankəndinə emissarlar gəlməyə başlamışdı.

Erməni mətbuatında Dağlıq Qarabağı “Sən Vətəndən qoparıldın” deyə tərənnüm edən materiallar dərc olunmağa başladı. Bu cür şeylər, yəni əraziləri birbaşa birləşdirməyə səsləyən şeylər. Təbii ki, bu xalqı coşdururdu. Mitinqlər keçirilən yerdə mən bir erməni ailəsinin evində idim. Onları sadəcə olaraq yaxşı tanıyırdım. Onlar dedilər ki, “Qulaq as, burda 7-8 nəfər var, belə şeylərə başçılıq edirlər. Onları içəri soxmağa nə var? Hamı sakitləşələr. Bəziləri istəyirlərsə, başqaları sadəcə onlardan qorxurlar”.

Mən bir dəfə rəhmətlik Kamran Bağırov və SovİKP MK-nın katibi Girenko ilə mitinqə getmişdim. Orda iki böyük plakat vardı: biri qırmızı rəngdə idi “Lenin! Yenidənqurma! Qorbaçov” yazılmışdı, o birisinə isə qara rəngdə “Stalin, Əliyev, Liqaçev” yazılmışdı.

Niyə Liqaçev? Çünki Bağırovun yerinə Vəzirovu təyin edəndə o burada Kommunist Partiyasının qurultayında idi. O, demişdi ki, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. O biri cənab Yakovlov isə həmin vaxt İrəvanda danışırdı. O isə demişdi ki, Dağlıq Qarabağ Ermənistanın ayrılmaz hissəsidir. Bu iki adam Siyasi Büronun üzvləri idilər, amma fərqli danışırdılar. Siyasət belə idi. Dəhşətli siyasət.

Xocalını unutmaq olmaz. 1915-ci ildə, 1917-ci ildə, olan soyqırım və qırğınları unutduğumuz kimi Xocalını da unutsaq, onda nə olacaq... Hər şəyi yadda saxlamaq lazımdır. Yaxşını da, pisi də. Xatırlamasaq, hər şeyi itirəcəyik.