Son zamanlar qonşu ölkelerde, elece de, Azerbaycanda zelzelelerin sayı çoxalıb. Bu meselelere aydınlıq getirmek üçün Respublika Seysmoloji Xidmet Merkezinin seysmoloji şöbesinin müdiri Tahir Memmedli ANS PRESS-in suallarını cavablandırıb.

- Son vaxtlar qonşu ölkelerde baş veren zelzeleler Azerbaycan erazisinde ne qeder tesir gücüne malikdir?
- Ölkemize qonşu olan Gürcüstanda, Ermenistanda, İranda, Rusiyanın Dağıstan erazisinde mütamadi olaraq yeraltı tekanlar olur ve olacaq. Azerbaycan kimi bu eraziler de seysmik baxımdan aktiv zonalardır. İran erazisinde çox derin zaqros qırılması baş verir ve diger hadiselerden çox ferqlenir. Zaqros qırılması boyunca daha güclü zelzelelerin baş vermesi qeyde alınıb. Bundan sonra da İran üçün en tehlükeli zona buradır. Bu qırılma en aktiv ve dünyada meşhur tektonik zonadır.

Qafqaza geldikde ise, 1668-ci ilde Şamaxıda baş vermiş zelzele en güclü zelzele hesab edilir. Azerbaycanda bele güclü zelzeleler baş verib ve bundan sonra da baş vere biler. Ermenistan da zelzeleler üçün aktiv zonadır. Deyim ki, bu yeraltı tekanların bir-biri ile elaqesi yoxdur. erazideki seysmik zonalar ayrıca fealiyyet gösterir. Onların her biri müeyyen vaxtlarda aktivleşe biler.

Tebii ki, ölkemize yaxın erazide baş veren zelzeleler bizim üçün de tehlüke yarada biler. Zelzele serhed tanımır. İranda baş veren yeraltı tekanlar defelerle Naxçıvan, Lenkeran zonasında hiss olunub. 1988-ci ilde Ermenistanda baş veren güclü zelzele Azerbaycan erazisinde de aydın hiss olunmuşdu. 2000-ci ilde Bakıda güclü zelzele baş vermişdi, ondan bir neçe vaxt sonra dekabrın 7-de Türkmenistanda da güclü zelzele oldu. Hemin zelzelenin tesiri hetta bizim erazide de aydın hiss olundu. Bezileri araşdırmamış ele düşündüler ve bildirdiler ki, hemin yeraltı tekanlar Bakıda baş veren zelzelenin afterşoklarıdır. Çünki Türkmenistanda baş veren zelzele Bakıda 4 bal gücünde hiss olunmuşdu.

- Demek qonşu ölkelerde güclü yeraltı tekan olarsa, bu bizim üçün de tehlüke yarada biler?
- Biz seysmoloqlar adeten harada ne qeder zelzele ola bileceyi barede araşdırmalar aparırıq. Bunun neticesi olaraq seysmoloji xeriteler hazırlayırıq. Bu xeriteler hazırlanarken serhed bölgelerinde baş vere bilecek yeraltı tekanlar da öyrenilir. Hemin yeraltı tekanların Azerbaycana erazilerinde ne kimi tesire malik ola bileceyi ve törede bileceyi problemleri de öyrenilir. Biz kenardan gelen tesiri de qiymetlendiririk.

- Hazırda Azerbaycan üçün en tehlükeli zelzele ocaqları hansı bölgelerdedir?
- en tehlükeli zelzele ocaqları Böyük Qafqazın, Kiçik Qafqazın Azerbaycan hisseleri, Xezer denizinde güclü zelzele ocaqları var. Bundan başqa, diger erazilerde orta güclü zelzelerin olması mümkündür. Lakin hemin ocaqlarda yeraltı tekanlar baş vererse, yalnız hemin eraziler deyil, diger yaxın eraziler de titreyişe meruz qala biler.
Ümumilikde Azerbaycanda seysmik tehlüke 8 bal, Böyük ve Kiçik Qafqaz erazileri ise 9 ballıq zonalar kimi resmi olaraq tesdiqlenib. Azerbaycan bütünlükle seysmik tehlükeli erazidir.

- Yapon alimleri iddia edirler ki, zelzeleni önceden hesablayıb, deye bilecek avadanlıqlar hazırlayıblar. Bes Azerbaycanda bele avadanlıqların quraşdırılması mümkündürmü?
- Hele ki, indiye qeder zelzeleni evvelceden xeber vere bilecek cihaz hazırlanmayıb. Hetta bu ixtira yaponların özlerine bele qismet olmayıb. Azerbaycanda ise Amerikadan xüsusi cihazlar alınıb. Bu cihazlar vasitesile Xezer denizinde quraşdırılır. Quraşdırılan avadanlıqlar vasitesile denizin en derin nöqtesinde bele baş vere bilecek en kiçik titreyiş qeyde alınacaq. Qeyde alınan melumatlar ne qeder çox ve ne qeder deqiq olsa, gelecekde seysmik tehlükenin qiymetlendirilmesi meselesi de bir o qeder etibarlı olacaq. Zelzeleden evvelceden xeber vermekdense, ona qarşı tedbir görmek lazımdır.

- Bakıda maksimum neçe bal gücünde zelzele baş vere biler?
- Paytaxt erazisi baş vere bilecek yeraltı tekan 12 ballıq cedvelle 8 bal qiymetlendirilir. Lakin yerli qurut şeraitine uyğun olaraq bu seviyye arta biler. Yeni ola biler ki, Bakının müeyyen erazisinde 9 bal gücünde zelzele baş versin. Buna göre de, Bakıda tikilen binalar 9 bala uyğun olmalıdır.

- İndi yeni binaların tikintisi zamanı bele rey alınırmı?
- Yeni tikintiler zamanı Seysmoloji Merkezden mütleq rey alınır. Tikilen binanın yerinde maksimum neçe bal gücünde zelzele ola bileceyi barede rey alınır. Sonradan tikinti hemin reye uyğun olaraq aparılır. Lakin tikintiye Fövqelade Hallar Nazirliyinin müvafiq qurumları nezaret edir.

- Sizce, Bakıda köhne binalar daha çox davamlıdır, yoxsa yeni tikililer?
- Allah elemesin, Bakıda 9 bal zelzele olarsa, köhne binaların hamısı dağılacaq. Bu o demek deyil ki, sovet dövründe binalar pis tikilirdi. Sovet dövründe 1980-cı ilde seysmoloji xetirede paytaxtın seysmik göstericileri Bakı ve Abşeron erazisin 6 ballıq qiymetlendirilirdi. Sonralar bu 7 bal kimi qiymetlendirilib ve 1991-ci ile kimi bu bele olub. Bu tarixe qeder tikilen binalar 7 bala qeder dözümlü olub. İndi ise Bakıdakı tektonik zona 9 bal qiymetlendirilir. Yeni tikilen binalar ise 9 balla uyğundur.

- 2000-ci ilde Bakıda baş veren 6 ballıq zelzele binalarda, tikinti obyektlerinde dayanaqlıq gücünü zeiflede bilermi?
- Hemin zelzele ola bilmez ki, binalara tesir etmesin. Baş veren zelzele binaların özülünü terpederek, onların dayanaqlıq gücünü zeiflede biler. Düşünürem ki, hemin binalar müasir seysmik zonalara uyğun deyil. Hemin binaların özülü berkidilmelidir. Daha yaxşı olardı ki, köhne binalar sökülüb, yeni seysmoloji melumatlara uyğun tikilsin.

- Bes zelzele bşa vererse, ehali ne etmelidir?
- eger zelzele baş vermiş erazide zedelenmiş binalar varsa, bu binalara girmek meqsede uyğun deyil. Çünki hemin avterşoklar zedelenmiş binanı bir az da silkeleyib dağıda biler. Ona göre de zedelenmiş binada yaşamaq tehlükelidir.